Jakub z Paradyża, de Paradiso, de Claratumba, de Cracovia (zm. 1464), zwany przez naukę zagraniczną z Jüterboga, głośny pisarz teologiczny, profesor Uniwersytetu Krakowskiego, cysters, kartuz. Pochodził zapewne z kolonistów niemieckich osiadłych w Wielkopolsce (Fijałek), a nie był Niemcem z Jüterborg w Saksonii, jak przyjęła nauka niemiecka. Data urodzin J-a nie jest znana, wyznaczanie jej na r. ok. 1380 przez literaturę historyczną nie jest uzasadnione. J. urodził się w rodzinie chłopskiej, dzieciństwo upłynęło mu w biedzie. Ok. r. 1402 znalazł się już w klasztorze cystersów w Paradyżu, w Wielkopolsce, gdzie odbył nowicjat i został zakonnikiem, skoro od tego klasztoru zwano go J-em z Paradyża. Stamtąd odbył m. in. pielgrzymkę do głośnego relikwiami klasztoru cysterskiego Aula Regia w Czechach. Jako J. de Paradiso zapisał się w r. 1420 na ogólny Wydział Sztuk Uniw. Krak. Był jednym z pierwszych cystersów prowincji polskiej, którzy podjęli studia na skutek zaleceń papieża Bonifacego IX (z r. 1401) oraz swego opata generalnego (z r. 1417), by studiowali teologię wyłącznie w Krakowie lub w Paryżu. Odtąd związał się J. z klasztorem cystersów w Mogile pod Krakowem, gdzie każdorazowy opat był z urzędu opiekunem («konserwatorem») Uniwersytetu: ponadto cystersi mogilscy zarządzający kościołem akademickim św. Anny w Krakowie mieli przy nim pomieszczenie dla swoich studentów i chętnie wysyłali swoich mnichów na studia uniwersyteckie w Krakowie. Opatem w Paradyżu, mimo że go za takiego niekiedy nawet współcześnie miano, nie był prawdopodobnie nigdy. Mając egzystencję zapewnioną, niezależny od trudno osiągalnych prebend, dobrze widać przygotowany w Paradyżu do studiów, został J. w r. 1421 bakałarzem artium, w r. 1423 magistrem i rozpoczął studia teologiczne. W l. 1428–30 miał obowiązkowe wykłady z sentencyj Lombarda. Posługiwał się w nich podręcznikiem, który poprzednio należał do Jana zw. Isnerem (B. Jag. sygn. 1254, komentarz św. Bonawentury do drugiej księgi Sentencyj P. Lombarda); opracował też komentarz własny (dotąd nie odnaleziony). W r. 1430 zdobył tytuł baccalarius formatus. Na wiosnę r. 1431 brał udział, według Długosza, w dyskusji krakowskich mistrzów z poselstwem husyckim z Czech. Dn. 29 I 1432 uzyskał J. promocję na doktora teologii w Krakowie, jako pierwszy cysters polskiej prowincji, a jeden z nielicznych także w Niemczech, jak sam oświadczył w przemówieniu, wygłoszonym z tej okazji.

Od t. r. był J. profesorem teologii w Uniw. Krak. i wraz z całym uniwersytetem stał się gorliwym zwolennikiem stronnictwa koncyliarystycznego w Polsce, krytycznie odnoszącego się do stosunków panujących w Kościele, a zwłaszcza do rządów papieskich Eugeniusza IV, i domagającego się ich poprawy na soborze. Swą intensywną działalność reformatorską skierował J. na dziedzinę życia klasztornego na życzenie swego zakonnego przełożonego opata mogilskiego; był z nim prawdopodobnie wizytatorem klasztorów w Polsce. Napisał traktaty Dialogus religiosorum i Questiones de religiosis (m. in. znajdują się w B. Uniw. we Wrocławiu). Swoje postulaty miał z biegiem czasu posunąć aż do projektu, by zakony pozbawić majątków (Fijałek). Wraz z kanonistami i teologami Uniwersytetu Krakowskiego opracował J. prosoborowy, reformistyczny program uniwersytetu (B. Jag. rkp. 1217, 2502); program ten w ostatecznej redakcji Tomasza Strzempińskiego przesłano na sobór do Bazylei i na zachodnie uniwersytety. Przypisuje się J-owi bezimienną mowę na powitanie poselstwa soborowego (B. Jag. rkp. 126) i jest wysoce prawdopodobne, że sam J. jeździł na sobór. W r. 1441 (wiosną) brał udział, jako reprezentant opata z Mogiły, w synodzie prowincjonalnym w Łęczycy, zwołanym głównie celem omówienia postawy kleru polskiego wobec soboru. W tym czasie (ok. r. 1441) opuścił J. w nieznanych okolicznościach na stałe Mogiłę i Kraków. Według wszelkiego prawdopodobieństwa udał się do klasztoru cystersów w Sulejowie (Michalski). Nie wiadomo jednakże, jak długo tam przebywał; to wszakże pewne, że poszukując odosobnienia i środowiska kontemplacyjnego, sprzyjającego pracy umysłowej, przeniósł się do zakonu kartuzów. Naprzód udał się na Spisz do klasztoru zw. Lapis Refugii, którego filią był klasztor w Lechnicy nad Dunajcem, utrzymujący z duchowieństwem krakowskim bliskie kontakty. Przed r. 1447 osiadł J. u kartuzów w Erfurcie i tam rozwinął obfitą działalność pisarską reformatorską. Zmarł w Erfurcie 30 IV 1464 r.

Traktaty J-a rozeszły się w dziesiątkach odpisów i znajdowały się licznie w bibliotekach europejskich, zwłaszcza niemieckich (m. in. w Berlinie, Lipsku, Monachium, Wiedniu, a także w bibliotekach prowincjonalnych). Niektóre traktaty zawędrowały też do Anglii (np. B. Uniw. w Oxford – De tentatione et consolatione religiosorum). W Polsce znajdują się one w Gdańsku, Krakowie, Mogile, Pelplinie i Wrocławiu. Pisma J-a, obliczone na ok. 80 większych pozycji, można podzielić na kilka grup. Do reformatorskich należą, oprócz wymienionych: De malo huius saeculi per omnes aetates (B. Jag. rkp. 2401), De statu et officio ecclesiasticarum personarum (wyd. 1617, B. Uniw. we Wrocławiu), De septem statibus ecclesiae in Apocalipsi descriptis (druk. w wydawnictwach reformacyjnych: Antologia papae, Bazylea 1555 i w Appendix ad Fasciculum rerum expetendarum et fugiendarum, Londyn 1690–1698 oraz w XVIII w. przez Ch. G. F. Walcha, Monumenta medii aevi II, Getynga 1763), Avisamentum ad papam pro reformatione ecclesiae (wyd. w XVIII w. E. Klüpl). Do pism teologiczno-moralnych zaliczamy Planctus super errores christianorum (wyd. 1488 w Lubece, B. Jag. rkp. 2401). Traktaty roztrząsające bieżące kwestie, interesujące szersze koła ówczesnego społeczeństwa to De anno Jubileo (B. Jag. rkp. 423), De contractibus qui fiunt cum pacto reemptionis (Kr., Muz. Czart. rkp. 3479), De arte bene moriendi (Incun. B. Jag., 34), De valore et utilitate missarum pro defunctis… (B. Jag. Incun. 33). W końcu znane są kazania, które J. miewał także za swoich czasów uniwersyteckich w Krakowie.

Zarówno chronologia pism J-a, jak zwłaszcza jego poglądy filozoficzno-teologiczne oraz ich ewentualny rozwój nie są jeszcze znane dobrze. Był on tomistą; jego traktaty wykazują jednak wpływ Buridana. Teksty jego traktatów wymagają gruntownego opracowania, które posłuży dopiero do ustalenia stanowiska filozoficznego.

Estreicher, XVIII; Korbut; Dictionaire de Théologie catholique, Paris 1947 VIII; Enciclopedia catholica, Roma 1951 V 326 (Giacomo di Jüterborg, powtórzone błędne mniemanie, jakoby J. był profesorem w Uniwersytecie Erfurckim); Lexicon f. Theologie u. Kirche, 1933 V (art. M. Grabmanna); Realencyklopädie f. protestantische Theologie u. Kirche, Berlin 1900 VIII; Die Religion in Geschichte u. Gegenwart, 1956; – Fijałek J., Mistrz Jakub z Paradyża i Uniwersytet Krakowski w okresie soboru bazylejskiego, Kr. 1900 I–II (w przypisach ówczesna pełna bibliografia do zagadnienia, autor zidentyfikował osobę J-a, myloną z współczesnymi imiennikami, przeprowadził rewizję opracowań, dał wyjątki z jego dzieł, m. in. przedrukował mowę promocyjną J-a z „Vetus Bibliotheca Ecclesiastica” I 1780); Krzyżanowski J., Historia literatury polskiej, W. 1953; Meier L., Die Werke des Erfurter Kartäusers Jakob v. Jüterborg in ihrer handschriftlichen Überlieferung, „Beiträge zur Geschichte d. Philosophie des Mittelalters” T. 37: 1955 (zestawienie ułożone alfabetycznie według „incipitów”, cenne dla badań nad tekstami; autorowi nieznany rkp. przechowany w Mogile; nie informuje, czy uwzględniał rękopiśmienne straty wojenne; w części biograficznej, choć nie pozbawionej akcentów nacjonalistycznych, zwraca uwagę, że J. nie był nigdy profesorem Uniwersytetu Erfurckiego, że zarówno profesorskie, jak uczniowskie więzy łączyły go z Krakowem; obfita bibliografia w przypisach, brak prac Michalskiego); Michalski K., Jan Buridanus i jego wpływ na filozofię scholastyczną w Polsce, „Spraw. AU” T. 21: 1916 s. 33; Michalski K., Sinko T., Przyczynki z kodeksu mogilskiego do dziejów oświaty w Polsce w XV w., Kr. 1917 (kodeks zawiera pisma J-a: Oculus considerationis religiosorum, Formula compendiosa vitae, De profectu in vita spirituali, Planctus peccatorum, De causis deviationis, De veritate dicenda et tacenda, De mitigatione passionis iracundiae); Pastor L., Geschichte der Päpste, 1931 s. 110–11; Pilat R., Historia literatury polskiej w wiekach średnich. Opra. S. Kossowski, cz. 2, W. 1926; Rechowicz M., Św. Jan Kanty i Benedykt Hesse, Lublin 1938; – Chronicon monasterii Claratumbensis, Wyd. W. Kętrzyński, Mon. Pol. Hist., VI 457–8; Długosz, Historia, IV 439; – Informacje Z. Włodkówny i M. Zwiercana.

Red.